Екі болған кезде тілдер қалай қалыптасады

Қазіргі өмір сүру жағдайында, қуатты жаһандану кезеңінде билингвизмі бар балалар бұқаралық мектептерге жиі түседі. Бұл көршілес мемлекеттерден келген мигранттардың балалары немесе аралас некеден шыққан балалар. Көбінесе логопедтер мұндай отбасылардағы балаларда орыс, ана емес, тілде білімді игеруде қиындықтарға тап болады. Ата-аналар логопедтің мектепте не істейтінін әрдайым түсіне бермейді. Сондықтан проблеманың не екенін түсіндіріп, балаларға көмек іздеудің бірлескен жолдарын ұсыну керек. Егер ата-аналар білімді болса, олар кеңестерді лайықты қабылдайды, мұғалімнің ұсыныстарын тыңдайды және отбасындағы барлық күш-жігерін балаға көмектесуге бағыттайды. Бірақ біз басқасын жиі көреміз: отбасында ешкім орыс тілінде сөйлемейді, бала орыс мектебіне барады, тілін түсінбейді, бірдеңе үйренуге тырысады. Егер бала байланыста болса, белсенді, позитивті болса, ол оқушылармен және мұғаліммен оңай байланысады, губка сияқты жаңа сөздерді сіңіреді, еріксіз жаңа тілді үйренеді.

         Бірақ... оқу процесі белгілі бір баланың қиындықтарын ескерусіз жүреді. Ол тілді үйреніп жатқанда, мектеп бағдарламасынан негізгі негізгі ұғымдар игерілмеген күйінде қалады. Балаларда тілдер қалай қалыптасады? Екінші тіл біріншісінің негізінде өседі. Бірінші тілдің даму деңгейі екінші тілді үйренуге жол ашады. Көптеген тілдерді білу, көптеген мәдениеттерді түсіну, бірнеше ұлттық өмір салтын түсіну өте жақсы, егер бәрі ақылға қонымды түрде үйлессе. Екінші тілді меңгеру тәртібі қандай? Ол заттар мен ұғымдардың атауларын игеруден басталады. Егер екі тіл болса, онда сөздердің мағыналары қайта бөлінеді, әлемнің бейнесі өзгереді, ой басқаша құрылады. Шет тілдерін білетін ересектер, егер бұл екінші (үшінші) тіл адам өмірінде үлкен орын алса, өздері үшін ана емес тілде жиі ойлайтынын айтады. Ал біздің жағдайда-бұл үйренуге, білім алуға, бағалауға және соның салдарынан жаңа нәрсені білуден ләззат алуға немесе наразылыққа мұқтаж бала. Тілді меңгеру процесін қарастырыңыз.

Бала тіпті бірінші тілді бірден меңгермейді. Ата-аналар балаға баланың өзінен алынған сөздерді бірнеше рет және ұзақ уақыт қайталайды. Ересек адам он минут ішінде 20 сөзден тұратын сөздік қорын игере алады, ал балаға бір жыл немесе одан да көп уақыт кетеді. Екі тіл бір - біріне тәуелсіз қалыптасуы мүмкін, әрқайсысы әртүрлі адамдармен қарым-қатынаста (мысалы, әкеммен бір тіл, анаммен басқа тіл). Қазіргі уақытта біз мұндай мысалды көріп отырмыз: Әкем орыс тілінде сөйлейді, ол баланы ағылшын тіліне аударады, бала анасын қытай тіліне және кері аударады. Мен бұл баланың мінсіз есту қабілеті бар, қарым-қатынасқа ашық, екінші сыныптың соңында екпіні жоқ және орыс тілі ана тілі болып табылатын балаларға қарағанда орыс тілінің ережелерін жақсы меңгергенін қосамын. Иә, бұл баланың проблемалары "сөз түбіріндегі тексерілетін екпінсіз дауысты дыбыстар" тақырыбы қолайлы болған кезде болады, бірақ мен бұл баланың жеңе алатынына сенімдімін. Өкінішке орай, мұндай балалар ерекше жағдай.

Көбінесе біз баланың ана тілінде бастапқы, мектепке дейінгі немесе мектепте білім алмағанына тап боламыз. Бұл жағдайда бала қоршаған орта тілінде (орыс тілінде) сөйлей алмайды, тіпті күнделікті деңгейде де білмейді, бірақ ол не үйренетінін ана тілінде айта алмайды. Себебі лексика мен өмірлік оқиғаларды сипаттау тәсілдері әр түрлі және бала сәйкестік таба алмайды. Сонымен қатар, толық сөйлеу ортасы болмаған кезде жазбаша норманы меңгеру өте қиын.

Екі тілді балалар құрдастарынан ерекшеленеді: тілдердің бірі екіншісіндей дамымаған; отбасы тәсілі құрдастарының отбасыларынан ерекшеленеді; ата-аналар баланың өмірінің басқа тіл әрекет ететін саласын түсінбейді. Ал, мүлдем жағымсыз жағдай: екі тіл араласады, әрқайсысы дұрыс дамымаған, әлемнің тұрақты бейнесі жоқ. Ата-аналар баласының дұрыс сөйлейтініне мән бермейді.

Олар екі тілдің сөздері мен конструкцияларын өз сөйлеуінде араластырады. Егер мұндай жағдайда кішкентай бала өссе, бұл жағдайда ана тілі ғана емес, екінші тілдің негізі де қалыптаспайды.

Мұндай балаларға қалай көмектесуге болады? Ата-аналарға баласының қиындықтарын қалай түсіндіруге болады? Балаларды ана тілінде оқуға қалай дайындауға болады? Екі тілді балаларды қалай оқыту керек? Бұл сұрақтардың барлығы мектептен гөрі жоғары деңгейде жұмыс істеуді қажет етеді.

                                     Дайындаған: мұғалім-логопед Барышникова Т.В.